Նա պիեսներ էր գրում՝ չունենալով պատվիրատու, չտեսնելով բեմադրողին ու խաղացողին. Հակոբ Պարոնյան
Գիտություն և ՄշակույթՍտորև ձեզ ենք ներկայացնում Հ. Հովհաննիսյանի «Հայ թատրոնի պատմություն. 19-րդ դար» գրքից «Հակոբ Պարոնյանը՝ թատերագիր» հատվածը՝ կրճատումներով:
Պարոնյանի դրամատուրգիայի բեմական ճակատագիրը նույնքան տարօրինակ է, որքան հեղինակի դիրքն իր ժամանակի թատրոնի հանդեպ: Նա գրականություն է մտել որպես թատերագիր և իր պիեսներից ոչ մեկը բեմում չի տեսել: Հրանտ Ասատուրի տեղեկությամբ, 1868-ին տպագրված «Ատամնաբույժն արևելյանի» բոլոր օրինակները «հրապարակեն ժողոված էր, որպեսզի գրավաճառները չկարենային ծախել իր այդ գործը»: Պարոնյանի թատրոնի վարագույրը բացվել է «Մեծապատիվ մուրացկաններով» ոչ Պոլսում, այլ Վաղարշապատի Գևորգյան ճեմարանում, հեղինակի մահից ամիսներ հետո` 1891-ի մայիսի 23-ին:
Բացատրել Պարոնյանի, որպես թատրոնի մարդու, երևույթը, նշանակում է ոչ միայն տեսնել նրա գրականության ու ժամանակի թատրոնի հակասությունը, այլև ըմբռնել հեղինակի հասարակական դիրքավորումը, որ դուրս էր միջավայրի տիրապետող մտայնությունից: «Ազգային ջոջերի» հեղինակը տեր չէր նյութական ուժի, հետևորդ չէր կուսակցությունների և կրողը չէր հայրենասիրական ռոմանտիզմի ու ազգային ուտոպիայի: Պարոնյանն ազգային սկեպսիսի դրսևորումն էր պոլսահայ միջավայրում և դիտում էր կյանքի թատրոնն իր լրագրողի օթյակից, տեսնում մի անվերջանալի ներկայացում: Նրա խոսքերում երբեմն գերակշռում է տրամախոսական տարրը որպես անուղղակի անդրադարձ կյանքի թատերայնության: Հայ գրողներից ոչ մեկի խոսքն այնքան խաղացկուն չէ, որքան Պարոնյանինը, ոչ մեկն այնքան զգույշ չի անցել թատորոնի կողքով, որքան այս արտիստիկ ու հեգնական մարդը: Նա ստեղծել է խոսքային մի խաղ` իր մտահայեցողական թատրոնը, իր ինքնատիպ դրամատուրգիան, կանգ առել «Արևելյան թատրոնի» ժամանակից շուտ խարխլվող շքամուտքի մոտ ու հապաղել: Թատերախոսականներ է գրել, դեմքեր բնութագրել սպառիչ ու սպանչի խոսքերով և հեռու մնացել կուլիսներից:
… Նա տարապայման դիրքերում էր և կյանքի, և թատրոնի հանդեպ: Հասարակական գիտակցության ընդհանուր մթնոլորտում դրանք նույնանում էին: Երկուսի տեղում էլ Պարոնյանը չէր տեսնում ոչ ներկա վիճակի գիտակցումը, ոչ էլ ապագայի գաղափարը: «Ազգային խնդիրներն ալ ինքզինքնին պճնասիրության տվին», - գրում է նա: Իսկ ի՞նչ էր նշանակում պատմություն և պատմական դրամա, «ետիդ նայիլ, առջևդ տեսնել»: Ո՞ւր էր նայում թատրոնը, արծարծելով Վարդան Մամիկոնյանի թեման: «Մեկուն մեջ կը նայիս, Վարդանը պատերազմի մեջ կը մեռնի, մյուսին մեջ Տղմուտ գետին մեջ կը մեռնի, վերջապես ամեն մարդ ուզածին պես կը մեռցունե Քաջն Վարդանը: Եկուր տես, որ Քաջն Վարդանը այս ողբերգությանց մեջ ալ կը ցուցունե յուր քաջությունը, զինքը մեռցնող ողբերգուներուն մեծագույն մասն ալ ինքը կը մեռցունե»:
Ի՞նչ էր պետք թատրոնին: «Եթե կ’ուզեք, որ թատրոնն իր նպատակին հասնի, ուզելու ենք նախ, որ ազգային թատրոններն ազգային մոլություններն հարվածող կամ ծաղրող խաղեր ներկայացունեն»: Ազգի ամենամեծ մոլությունը պատրանքներն էին և դրանցից եկող կեղծ վիճակները: Դրա դեմ էր Պարոնյանի կռիվը: Նա պիեսներ էր գրում, չունենալով պատվիրատու, չտեսնելով բեմադրողին ու խաղացողին:
Նյութը` Ք. Ա-ի