Վերջ հրադադարին. Лента.ру-ի անդրադարձը
Համաշխարհային ՄամուլՀայաստանի, Լեռնային Ղարաբաղի և Ադրբեջանի միջև սահմանի վրա վերջին օրերին հակամարտության կտրուկ էսկալացիա է նկատվում: 1994 թվականին զինադադարի կնքումից ի վեր՝ առաջին անգամ հայկական դիրքերի ուղղությամբ կրակ է բացվել հրետանային համակարգերից՝ համազարկային կրակի ռեակտիվ համակարգից, 122 մմ Դ-30 հաուբիցներից, ականանետերից: Կիրառվել են նաև նռնակներ և թեթլ հրազեն: «Лента.ру»-ն գնահատել է երկու կողմերից կենտրոնացված զենքերի ծավալները և եկել է այն եզրակացության, որ եթե տեղական վատթարացումը կրկին վերածվի պատերազմի՝ դա կհանգեցնի անդառնալի հետևանքների տարածաշրջանի համար:
Էսկալացիայի հաջորդ քայլը
1994 թվականից ի վեր առաջին անգամ շփման գծից նկատելի հեռավորության վրա զոհեր են եղել. զոհվել է ՀՀ զինված ուժերի չորս զինծառայող, 16-ը՝ վիրավորվել սահմանից հինգ կիլոմետր հեռավորության վրա: Հարվածը հասցվել է թուրքական արտադրության 107 մմ T-107 համազարկային կրակի ռեակտիվ համակարգերից: Բացի այդ, կրակահերթի տակ է ընկել միջսահմանային Պառավաքար հայկական գյուղը, ինչի հետևանքով զոհվել է երեք կին, վնասվածքներ է ստացել երկու տղամարդ: Ի պատասխան՝ ադրբեջանական դիրքերի վրա ականանետային կրակ է արձակվել:
Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարության տվյալների համաձայն՝ զոհվել է մեկ զինվոր և մեկ խաղաղ բնակիչ: Բացի այդ, ոչնչացվել է Պառավաքար գյուղի հարևանությամբ տեղակայված ադրբեջանական մարտական հենակետը, զոհվել է ադրբեջանցի հինգ զինվոր, վիրավորվել՝ երկուսը: Այդ կապակցությամբ, Հայաստանի ղեկավարությունը հանդես է եկել մի շարք անսպասելի հայտարարություններով, մասնավորապես՝ ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանը Լեռնային Ղարաբաղը երկրի մի մասն է անվանել և խոստացել, որ թշնամին կստանա համաչափ պատասխան՝ հրետանային և հրթիռային հարձակումներին:
1994 թ.-ից ի վեր ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի շրջանակներում հակամարտող կողմերի միջև բանակցություններ են ընթանում, սակայն իրական արդյունքներ չկան: Ադրբեջանի ղեկավարության կողմից ավելի բարձր են հնչում ռազմական ռևանշի մասին հայտարարությունները, հրադադարի ռեժիմը խախտվում է ավելի հաճախ: Հատկապես, 2014 թվականից պարբերաբար հրետակոծվում են սահմանամերձ գյուղերը, նոյեմբերի 12-ին ադրբեջանական զորքերի կողմից խոցվել է ԼՂՀ ՌՕՈւ ուսումնավարժական թռիչք կատարող "ՄԻ-24" ուղղաթիռը: 2015-ի թվականի գարնանը գործի են դրվել ականանետերը, իսկ այժմ՝ համազարկային կրակի ռեակտիվ համակարգեր և հրետանի:
Կողմերի զենքերը
Հայաստանի զինված ուժերում և Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության պաշտպանության բանակում կա 60-70 հազար մարդ: Ադրբեջանն ունի մոտ 70 հազար զինվոր, սակայն, հաշվի առնելով մեծաքանակ բնակչությանը՝ ավելի մեծ է մոբիլիզացիոն ներուժը: Երկու կողմերից կիրառվող հիմնական թեթլ հրազենը սովետականն է՝ ավանդական «Կալաշնիկովները»: Ադրբեջանն ունի որոշակի քանակությամբ իսրայելական փոքր զենք, ինչպիսիք են TAR-21 գրոհային հրացանները: Երկու կողմերն էլ օգտագործում են տարբեր արտադրության հրացաններ, այդ թվում՝ սեփական արտադրության: Հակատանկային զենքեր. Հայաստանն ունի «Կոռնետ» և «Մետիս» ռուսական ժամանակակից հակատանկային հրթիռային համակարգեր, ավելի հին «Կոնկուրս» և «Ֆագոտ», ինչպես նաև գերմանա-ֆրանսիական «MILAN» հակատանկային հրթիռային կայան: Ադրբեջանի մոտ, բացի խորհրդային հակատանկային համակարգերից կան ժամանակակից իսրայելական Spike, ուկրաինական «Skif» և ռուսական «Կոռնետ» հակատանկային հրթիռային համալիրներ: Ադրբեջանի զինված ուժերը համալրված են փոքր-ինչ ավելի շատ գիշերային տեսողության սարքերով, հաճախ՝ իսրայելական արտադրության: Երկու կողմերն էլ ունեն «Իգլա» շարժական զենիթահրթիռային համալիրի մի մեծ զինանոց:
Ադրբեջանն ունի հետևակային մարտական մեքենաների և տանկերի առավելություն, որն ստեղծվել է Ռուսաստանի հետ մի քանի խոշոր ռազմական պայմանագրերի ստորագրումից հետո (դա հայկական ընդդիմության հիմնական հավակնություններից մեկն է Մոսկվային): Պայմանագրերից մեկի համաձայն՝ շուտով կավարտվի ԲՄՊ-3 100 հետևակի մարտական մեքենաների մատակարումը: Կան ևս մոտ 100 միավոր ԲՄՊ-1, ԲՄՊ-2 և ԲՄԴ- 1: Ադրբեջանի զինված ուժերն արդեն ստացել են 94 T-90S տեսակի տանկերի խմբաքանակը: Հերթի մեջ է նաև մասամբ մոդեռնիզացված T-72-ի մոտ 250 խմբաքանակ: Հայաստանն այդ ամենին կարող է հակազդել մոտ 100 ԲՄՊ -2-ով և ԲՄՊ -1-ով: Սակայն, անհայտ է նույն տեսակի տանկերի առկայությունը ԼՂՀ-ի պաշտպանության բանակում, որը շատ հարուստ է ռազմական տեխնիկայով (կա նույնքան՝ որքան Հայաստանի զինված ուժերի մոտ): Տանկերը մոտ 160 են, բոլորը՝ T-72 տեսակի: Ղարաբաղում դրանք ոչ պակաս են, և, թերևս, ավելի շատ՝ հաշվի առնելով այն փաստը, որ վերջին տարիներին Ռուսաստանը յուրաքանչյուր տարի Հայաստանին է մատակարարում մի քանի տասնյակ միավոր զրահատեխնիկա: Ինչ վերաբերում է զրահափոխակրիչների` երկու կողմերն էլ կիրառում են BTR-60, 70 և 80:
Բացի այդ, Ադրբեջանի զինված ուժերը զգալիորեն ամրապնդվել են՝ ձեռք բերելով Ռուսաստանում ժամանակակից հրթիռային և թնդանոթային հրետանի. 152 մմ տրամաչափի «Մստա-Ս» 18 հրետանային ինքնագնաց կայանք, 300 մմ տրամաչափի 18 ԲՄ-30 «Սմերչ» ՀԿՌԿ (ընդհանուրը՝ 30 են, նախկինում 12-ը ձեռք է բերվել Ուկրաինայում), 6 TOS-1A: Դրանից զատ, Բաքուն ունի 122 մմ տրամաչափի 300 ՀԿՌԿ-ի մատակարարման պայմանագիր: Ավելի քան 500 միավոր թնդանոթային հրետանի: 122 մմ տրամաչափի ՀԿՌԿ-ի ընդհանուր թիվը (օրինակ, ԲՄ-21 «Գրադ») մոտենում է 100-ի: Հայաստանը չի կարող պարծենալ նման ցուցանիշներով, հատկապես ծանր ՀԿՌԿ-ի մասով, որոնք այս պահին ներկայացված են չինական նմուշներով: Հայտնի է, որ գնվել է ութ 273 մմ տրամաչափի WM-80 և վեց 300 մմ տրամաչափի AR1A (առաջինը ցուցադրվել է հանրությանը, երկրորդի մատակարարման մասին տեղեկությունը հայտնվել է զենքի համաշխարհային առևտրի վերլուծության կենտրոնի զեկույցում): Թնդանոթային հրետանու թիվը մոտ է 200 միավորի, կա նաև մոտ 50 ԲՄ-21 «Գրադ»: Կա համապատասխան զենք նաև ԼՂՀ պաշտպանության բանակում:
Ռազմա-օդային ուժերի մասով ևս շահում է Ադրբեջանը, որն ունի ՄԻԳ -29 կործանիչներ, Սու-25 գրոհիչներ, մեծ թվով Mi-35M ուղղաթիռներ և մոդեռնիզացված Mi-24: Հայաստանն ունի միայն Սու-25 գրոհիչներ և «MI-24» ուղղաթիռներ: Սակայն, երկու կողմերն էլ ստեղծել են շատ հզոր օդային պաշտպանություն: Հայաստանն ու ԼՂՀ-ն ունեն զենիթահրթիռային համակարգերի առնվազն վեց գումարտակ, S-300PT-1 և S-300PS և տարբեր տեսակի ԶՀՀ-ներ՝ մոդեռնիզացված «Օսա», «Ստրելա-10», «Կուբ» և այլն:
Իսկ Ադրբեջանը ձեռք է բերել Ս-300ՊՄՈւ-2, «Բուկ» և «Տոր», ինչպես նաև իսրայելական «Բարաք-8» զենթիահրթիռային համալիրներ (թեև նրանք չեն ցուցադրվել): Այնպես որ, երկու կողմերի ռազմա-օդային ուժերը չեն կարող հարվածներ հասցնել թշնամական տարածքի խորքում, որն ինչ-որ չափով ժխտում է ավիացիայի դերը ենթադրյալ հակամարտությունում: Հայաստանի գլխավոր առավելությունը բալիստիկ հրթիռներն են: Հայաստանի զինված ուժերի ենթակայության տակ է 300 կիլոմետր մաքսիմալ հեռահարությամբ առնվազն ութ «Սկադ-Բ» հրթիռ: Երկու կողմերն էլ ունեն «Տոչկա-Ու» օպերատիվ-մարտավարական հրթիռային համալիրներ, սակայն Երևանը դրանցով ավելի շատ է համալրված:
Լայնածավալ գործողություններ
Չի կարելի ասել, որ նույնիսկ այդքան շատ զենքի առկայության դեպքում հակամարտությունն անպայման կվերաճի լայնածավալ ռազմական գործողությունների: Կողմերը բազմիցս հակված են են եղել էսկալացիայի, սակայն արյունահեղությունը կանխվել է քաղաքական և դիվանագիտական միջոցներով: Այժմ, սակայն, երկու կողմերն էլ հավաքել են ծանր սպառազինության շատ լուրջ զինանոց, և պատերազմի դեպքում դա կհանգեցնի աղետալի հետևանքների ու մեծ թվով զոհերի, այդ թվում խաղաղ բնակչության շրջանում:
Դատելով զենքի հատկանիշներից՝ հարձակվելու է ադրբեջանական կողմը: Երևանն օգտվել է 20 տարվա լռությունից՝ էշելոնի պաշտպանական գծերը նախապատրաստելու համար, որոնցից մի քանիսի վրա կառուցվել է մինչև 10 ամրությունների գիծ: Նման մարտավարությանը նպաստում է նաև տեղանքը: Քիչ բարենպաստ են Հայաստանի զինված ուժերի դիրքերը հայ-ադրբեջանական սահմանին (որտեղ դիպուկահարները կրակ են բացում սահմանամերձ գյուղերի վրա), սակայն տեղանքն այնտեղ նույնպես դժվարանցանելի է զրահապատ տեխնիկայի համար, պաշտպանությանը նպաստում է նաև խիտ անտառը:
Ադրբեջանի համար խնդիրը նաև Ռուսաստանի և Հայաստանի միջև դաշնակցային հարաբերություններն են (որը մտնում է ՀԱՊԿ միավորի մեջ): Գյումրիում տեղակայված 102-րդ ռուսական ռազմակայանը դաշնակցի վրա հարձակման դեպքում պարտավոր է միջամտել հակամարտությանը: Միակ հրակնատը, ըստ ադրբեջանական զինվորների, այսպես կոչված, սահմանափակ հակամարտությունն է, միայն Լեռնային Ղարաբաղի տարածքում: Շատ հավանական է, լայնածավալ ռազմա-տեխնիկական աջակցության սցենարը, առանց արտաքին խաղացողների ուղղակի միջամտության: Ամեն դեպքում, կարճ ժամկետում լուրջ տեղաշարժի չի հաջողվի հասնել, իսկ երկու երկրների ենթակառուցվածքին կարող է շատ լուրջ վնաս հասցվել:
Հակամարտության վերջաբանը անկանխատեսելի է: Ենթադրվում է, որ շատ ավելի շահեկան վիճակում է Ադրբեջանը, որը շատ ռազմական տեխնիկա է գնել, և պարբերաբար հակառակորդին հարձակվելու պատրաստակամություն է հայտնում: Սակայն, ակնհայտ է, որ պատերազմն աղետալի է երկու երկրների համար, անկախ նրանից, թե ով է նախաձեռնելու այն: Հայաստանի պաշտպանության նախարարությունը հանդես է եկել հայտարարությամբ, որով կոչ է արել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահներին և միջազգային կազմակերպություններին ուշադրություն դարձնել այն փաստի վրա, որ շփման գծում Ադրբեջանի կողմից հրետանու օգտագործումը ստեղծում է նոր իրավիճակ: Ըստ ռազմական գերատեսչության` դա լայնածավալ ռազմական գործողություններին ընդառաջ հերթական քայլն է:
Լեոնիդ Ներսիսյան