Էրդողան-Պուտին հանդիպում. ինչո՞ւ է ՌԴ նախագահը հիշատակել 1998թ. թուրք- սիրիական Ադանայի համաձայնագիրը
Մոսկվայում հունվարի 23-ին հանդիպել են Թուրքիայի և Ռուսաստանի նախագահներ Ռ.Թ. Էրդողանը և Վ.Պուտինը: Սա երկու երկրների նախագահների 2019թ առաջին հանդիպումն էր: Հանդիպման քննարկումների հիմնական թեման եղել է Սիրիայի հարցը, ամերիկյան զորքերի դուրսբերումից հետո այդ երկրում ստեղծված իրավիճակը, Սիրիայի հյուսիսում անվտանգության գոտու ստեղծումը, Իդլիբում իրավիճակը: Հանդիպման ուշագրավ կողմերից այն է, որ Էրդողանի հետ համատեղ մամուլի ասուլիսի ժամանակ Պուտինն անդրադարձել է նաև 1998թ. Թուրքիայի և Սիրիայի միջև ստորագրված Ադանայի համաձայնագրին, ինչը քննարկումների տեղիք է տվել Թուրքիայի քաղաքական օրակարգում:
Չնայած, որ հանդիպմանը օրակարգային թեման Սիրիան է եղել, այնուամենայնիվ նախագահները քննարկել են նաև թուրք-ռուսական հարաբերություններին ու տարբեր ոլորտներում համագործակցությանը, «Թուրքական գազատարին» վերաբերող հարցեր:
Մամուլի ասուլիսի ընթացքում Էրդողանի հիմնական հայտարարությունները՝
ԹՀ նախագահը մասնավորապես անդրադարձել է Սիրիայի Իդլիբ նահանգի վերաբերյալ Ռուսաստանի և Թուրքիայի համաձայնություններին՝ նշելով, որ 2 երկրները համատեղ աշխատելու են 2018թ սեպտեմբերի 17-ին Իդլիբի վերաբերյալ ձեռք բերված համաձայնագրի [1] խախտման փորձերի դեմ: Միևնույն ժամանակ, ըստ Էրդողանի՝ Սիրիական համակարտության կարգավորման մեջ ընդգրկված բոլոր երկրները պետք է քայլեր ձեռնարկեն, որպեսզի Սիրիայի սահմանադրական հանձնաժողովի ձևավորման գործընթացը հնարավորինս արագ ավարտին հասցվի:
Էրդողանը ելույթում հերթական անգամ թիրախավորել է Սիրիայի քրդական «Ժողովրդական ինքնապաշտպանության ջոկատներին» (YPG)՝ շեշտելով, որ ամերիկյան զորքերի՝ Սիրիայից հեռանալու ընթացքում չպետք է առաջանան այնպիսի տարածքներ, որոնք կարող են լցնել ահաբեկչական կազմակերպությունները, ինչպիսիք են «Իսլամական պետություն» ահաբեկչական խմբավորումը, YPG-ն:
Էրդողանի հայտարարել է, որ, թե՛ տարբեր երկրների ղեկավարների, թե՛ ԱԳ նախարարների մակարդակով բանակցություններ են ընթանում Սիրիայի հյուսիսում նոր անվտանգության գոտի ստեղծելու վերաբերյալ: Նա նշել է, որ այդ հարցի շուրջ Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև որևէ խնդիր չկա, քանի որ այդ անվտանգության գոտին «ահաբեկչական խմբավորումներից» մաքրված տարածք է լինելու:
Բացի Սիրիային առնչվող հայտարարություններից, Էրդողանը նաև նշել է, որ երկու երկրների միջև առևտրաշրջանառությունն աճում է՝ հասնելով 26 մլրդ դոլարի, շարունակվում է «Թուրքական հոսք» գազատարի և Աքքույու ատոմակայանի կառուցումը: [2,3]
Պուտինի հիմնական հայտարարությունները
ՌԴ նախագահը նշել է, որ ԱՄՆ զորքերի դուրսբերումը կարող է դրական ազդեցություն ունենալ Սիրիայի հյուսիսարևմտյան շրջանում իրավիճակի կայունացման համար։ Միևնույն ժամանակ, Պուտինը հայտարարել է, որ Ռուսաստանը Դամասկոսին խրախուսում է երկխոսել քրդերի հետ, քանի որ դա կապահովի Սիրիայի հասարակության միասնությունը, ինչպես նաև կբխի հարևան երկրների շահերից:
ՌԴ նախագահը նաև կարևորել է Սիրիայում կայունության հաստատման համար սահմանադրական հանձնաժողովի հրավիրումն ու բոլոր կողմերի միջև երկխոսություն հաստատումը:
Կարևոր հայտարարություն է այն, որ որոշվել է Ռուսաստանում անցկացնել Թուրքիա-Ռուսաստան-Իրան եռակողմ ևս մեկ գագաթնաժողով։ Պուտինը նշել է, որ հանդիպման օրը և վայրը արդեն քննարկվել է, սակայն դեռ պետք է համաձայնեցնել Իրանի նախագահի հետ։ Ավելի ուշ հայտնի է դարձել, որ նախագահների եռակողմ հանդիպումը տեղի է ունենալու փետրվարի 14-ին:
Արդյո՞ք Պուտինը Թուրքիային «դրդում է» Սիրիայի իշխանությունների հետ համագործակցության.
Պուտինը մամուլի ասուլիսին նաև անդրադարձել է Սիրիայի հյուսիսում նոր անվտանգության գոտի ստեղծելու վերաբերյալ հայտարարարություններին՝ շեշտելով, որ Ռուսաստանը հարգում է թուրքական կողմի մտահոգությունները հատկապես անվտանգության ապահովման և նոր անվտանգության գոտի ստեղծելու հարցում: Միևնույն ժամանակ, ասուլիսին պատասխանելով լրագրողներից մեկի հարցին, ՌԴ նախագահ Վ.Պուտինը, հայտարարել է, որ դեռևս գործում է 1998թ. Սիրիայի և Թուրքիայի մինչև կնքված համաձայնագիրը, որը վերաբերում է ահաբեկչության դեմ պայքարին: Պուտինը նշել է, որ այդ համաձայնագիրը մի շարք խնդիրների լուծում կարող է հանդիսանալ՝ Թուրքիայի անվտանգության ապահովման և նրա սահմանների պաշտպանության տեսանկյունից: [4]
Հունվարի 28-ին ՌԴ ԱԳ նախարար Սերգեյ Լավրովը ևս հայտարարել է, որ Թուրքիան և Սիրիան կարող են օգտագործել Ադանայի համաձայնագիրը, որպեսզի ապահովեն իրենց համատեղ սահմանների անվտանգությունը: [5]
Հունվարի 25-ին ԹՀ նախագահ Ռ.Թ. Էրդողանը Էրզրումում 2019թ. մարտի 31-ի ՏԻՄ ընտրություններում Արդարություն և զարգացում կուսակցության թեկնածուների ներկայացման արարողությանն ունեցած ելույթում անդրադարձել է նաև Սիրիայի հակամարտությանը՝ մասնավորապես այդ երկրի տարածքում նոր «անվտանգության գոտի» ստեղծելու, ինչպես նաև թուրք-սիրիական Ադանայի համաձայնագրին: Հիմնական հայտարարությունները՝
- Անհրաժեշտության դեպքում Թուրքիան կարող է Սիրիայում սեփական ուժերով «անվտանգության գոտի» ստեղծել՝ ակնկալելով, որ Թուրքիայի դաշնակիցները թիկունքային ապահովման հարցում կաջակցեն: Ըստ երևույթին, նկատի է առնվում ԱՄՆ-ին, սակայն չի բացառվում, որ դաշնակից ասելով ԹՀ նախագահը նաև նկատի է ունեցել Ռուսաստանին, քանի որ ռուսական կողմի հետ ևս քննարկում են «անվտանգության գոտու» ստեղծումը:
- 1998թ. ստորագրված թուրք-սիրիական Ադանայի համաձայնագրի մասին Էրդողանը ասել է, որ Թուրքիան այսպես, թե այնպես ստորագրել է այդ համաձայնագիրը և այն հիշատակելու կարիք չկա: Ըստ նրա՝ այդ համաձայնագրով նախատեսված է, որ Թուրքիայի համար Սիրիայում որևէ անցանկալի իրավիճակի ստեղծման պարագայում, Թուրքիան «կարող է մուտք գործել այդ երկրի տարածք»: [6] Հատկանշական է, որ Ադանայի համաձայնագրի տեսքստում [7, 8] որևէ խոսք չկա այն մասին, որ Թուրքիան իրավունք ունի մուտք գործել Սիրիայի տարածք, ինչի մասին նշել է Էրդողանը:
Հունվարի 31-ին ԹՀ ԱԳ նախարար Մևլյութ Չավուշօղլուն հայտարարել է, որ չնայած, որ Սիրիայի իշխանությունների հետ հարաբերությունները խզվել են, 2011թ. հետո ոչ մի կողմ չի հայտարարել, որ հրաժարվում է Ադանայի համաձայնագրից, սակայն գործնականում այն չի կիրառվում: Ըստ նրա՝ եթե Սիրիայի հակամարտությանը քաղաքական լուծում տրվի և նոր պետություն ու ղեկավարություն ձևավորվի, ապա Թուրքիային ձեռնտու կլինի, որ այն իրագործվի: [9]
Իսկ ավելի վաղ, Չավուշօղլուն հայտարարել է, որ Պուտինը մեջբերել է Ադանայի համաձայնությունն այն տեսանկյունից, որ Թուրքիան կարող է նոր գործողություն իրականացնել Սիրիայում: [10]
Ադանայի համաձայնագրի կարևոր կետերը՝
- Սիրիան, փոխադարձության սկզբունքի հիման վրա, թույլ չի տալու որևէ գործունեության ծավալում իր տարածքում, որն ուղղված կլինի Թուրքիայի անվտանգության և կայունության դեմ:
- Սիրիան թույլ չի տալու, որ իր տարածքում Թուրքիայի «անվտանգությանը սպառնացող» «Քրդստանի աշխատավորական կուսակցությունը՝ PKK-ն գորրծունեություն ծավալի, զենք ու զինամթերքի առուծախն էլ պետք է արգելվի:
- Սիրիան չպետք է թողնի, որ PKK-ն իր տարածքում մարզվելու համար ճամբարներ հիմնի, այնուհետև Սիրիայի տարածքով այլ երկրներ տեղափոխի իր զինյալներին:
- Սիրիան ահաբեկչական է ճանաչում PKK-ին:
Նշենք, որ Ադանայի համաձայնագրից հետո թուրք-սիրիական հարաբերություններում որոշակի դրական տեղաշարժեր են նկատվել՝ 2004-2011թթ. ընթացքում մտնելով աննախադեպ «ջերմացման» փուլ: 2004-2005թ. այդ երկրների ղեկավարները փոխադարձ այցեր են իրականացրել, իսկ Էրդողանն էլ Բաշար ալ-Ասադին դիմում էր որպես իր «եղբայր»: Սակայն 2011թ. «Արաբական գարնան» և Սիրիայում պատերազմի սկսումից հետո երկու երկրների հարաբերությունները սկսել են վատթարանալ, Թուրքիան իր աջակցություններ էր ցուցաբերում զինված ընդդիմությանը, ինչը բացասական էր ընդունվում Սիրիայի իշխանությունների կողմից:
2018թ. դեկտեմբերի դրությամբ Սիրիայում գործող ուժերի վերահսկած տարածքները. Աղբյուրը՝ BBC:
Թուրքական մամուլի արձագանքները Ադանայի համաձայնագրի շուրջ ծավալված քննարկումների վերաբերյալ
Վերջին մեկ շաբաթվա ընթացքում Պուտինի՝ 1998թ. Ադանայի համաձայնագրի հիշատակումը քննարկումների տեղիք է տվել թուրքական քաղաքական օրակարգում և «անհանգստություն» է առաջացրել թուրքական մամուլում:
BBC-ի թուրքական ծառայությունը հոդվածում նշվել է Պուտին այդ քայլի հետևյալ պատճառները՝
- Պուտինը հիշատակել է Ադանայի համաձայնագիրը, քանի որ դրանով փորձում է կանխել Սիրիայում Թուրքիայի զինուժի նոր գործողությունը, նոր ճակատի բացումը, ինչպես նաև Սիրիայի հյուսիսում նոր անվտանգություն գոտի ստեղծելու վերաբերյալ թուրք-ամերիկյան հնարավոր համաձայնությունը:
- Պուտինը այդ քայլով փորձում է Թուրքիային ցույց տալ, որ ճիշտ կլինի, որ համագործակցի Սիրիայի գործող իշխանությունների՝ Բաշար ալ-Ասադի հետ: [11]
Թուրքական Milliyet պարբերականի սյունակագիրներից Գյուների Ջըվաօղլուն ևս իր սյունակում գրել է, որ Պուտինը այդ քայլով փորձում է հակազդել Սիրիայի հյուսիսում ԱՄՆ հետ միասին Թուրքիայի անվտանգության գոտու ստեղծմանը: Ըստ սյունակագրի՝ ի պատասխան անվտանգության գոտու «խաղաքարտի» Պուտինը բանակցային սեղանին է դրել Ադանայի համաձայնագիրը: [12]
Daily Sabah պարբերականի սյունակագիրներից մեկը նույնպես այն եզրակացությունների է եկել, որ Պուտինը նման քայլի է դիմել, որպեսզի խրախուսի Թուրքիային բանակցել Սիրիայի գործող իշխանությունների հետ, որպեսզի կառավարական ուժերն էլ կարողանան հաստատվել Սիրիայի քրդական ուժերի վերահսկած տարածքներում: [13]
Թուրքիայի նախկին փոխարտգործնախարար և ԱՄՆ-ում Թուրքիայի դեսպան Ֆարուք Լողօղլուն հայտարարել է, որ Պուտինը, մատնանշելով Ադանայի համաձայնագիրը, փորձում է հնարավորություն ստեղծել Թուրքիայի և Սիրիայի հարաբերությունների վերականգնման համար։
ՆԱՏՕ-ում Թուրքիայի նախկին պատվիրակ Օնուր Օյմենը ևս կարևորել է Ադանայի համաձայնագրի դերը ահաբեկչական խմբավորումների դեմ պայքարի համար և նշել է, որ Թուրքիան և Սիրիան պետք է ակտիվացնեն համագործակցությունը ահաբեկչության դեմ պայքարում այդ համաձայնագրի շրջանակներում: [14]
Ամփոփելով այս ամենը կարելի է ասել, որ ներկա փուլում Սիրիական հակամարտության շրջանակներում Թուրքիայի համար առաջնային խնդիր է համարվում քրդական ուժերից ազատվելը: Թուրքիան YPG-ին համարում է ահաբեկչական կազմակերպություն և սպառնալիք Թուրքիայի անվտանգության համար: Ընդ որում, քրդական ուժերի հետ խնդիրները նաև լարվածություն է առաջացրել Անկարայի դաշնակից ԱՄՆ-ի հետ հարաբերություններում, քանի որ ԱՄՆ աջակցում է այդ ուժերին:
Թուրքիան դեմ է, որ Սիրիայի քրդական YPG-ն շարունակի իր գործունեությունը Մանբիջ շրջանում և Եփրատի արևելքում: Անկարան սպառնում է նոր գործողություններ սկսել քրդական ուժերի դեմ, եթե ԱՄՆ չկարողանա դուրս բերել այդ ուժերին իր ցանկացած տարածքներից: Թուրքիան և ԱՄՆ արդեն համաձայնության են եկել, որ Մանբիջից պետք է դուրս բերվեն քրդական ուժերը, և այնտեղ ներկայում պարեկային գործողություններ են իրականացնում Թուրքիայի և ԱՄՆ ԶՈւ զինծառայողները: Սակայն թուրքական կողմը հայտարարում է, որ Մանբիջն ամբողջությամբ «չի մաքրվել ահաբեկիչներից» և կոչ է անում ԱՄՆ-ին պահել իրենց տված խոստումները:
Բացի այդ, նախորդ տարվա դեկտեմբերին ԹՀ նախագահը սպառնացել է քրդական ուժերի դեմ գործողություններ իրականացնել Եփրատի արևելքում: Այս հայտարարություններից հետո թուրք-ամերիկյան հարաբերություններում նոր լարվածություններ են առաջացել: Այնուհետև կողմերը սկսել են բանակցությունները Սիրիայում՝ մինչև թուրք-սիրիական սահման ընկած տարածքում, անվտանգության գոտի ստեղծելու շուրջ: Նախատեսվում է, որ այդ գոտին ձգվելու է Եփրատի արևելքից մինչև Իրաքի հետ սահման:
Հարկ է նշել, որ բացի ԱՄՆ-ից, Թուրքիան, չնայած Ռուսաստանի և Իրանի հետ ունեցած պայմանավորվածություններին, որոշակի տարաձայնություններ ունի նաև այդ երկրների հետ: Մասնավորապես սիրիական հակամարտության հարցում Թուրքիայի և Ռուսաստանի ու Իրանի հիմնական տարաձայնություններից մեկն այն է, որ ի տարբերություն ՌԴ-ի և Իրանի՝ Թուրքիան չի աջակցում Բաշար ալ-Ասադին:
Իսկ Միացյալ Նահանգների հետ մասին նոր անվտանգային գոտու ստեղծումը հնարավոր է որոշ տարաձայնություններ ևս առաջացնի Ռուսաստան և Թուրքիայի միջև: Հետևաբար, հնարավոր է, որ Պուտինը դիտավորյալ կերպով է հիշատակել Ադանայի համաձայնագրի մասին՝ այդպիսով փորձելով կանխել թուրք-ամերիկյան համաձայնության ձեռքբերումը Սիրիայի ևս մեկ տարածքում՝ միևնույն ժամանակ ստիպելով Թուրքիային, որ հաշվի նստի Սիրիայի իշխանությունների հետ:
Ակնհայտ է, որ վերջին մի քանի տարիներին Թուրքիան ձգտում է հնարավորինս մեծացնել իր ազդեցությունը Սիրիայի տարածքում: Անկարան իր ազդեցությունը տարածում է ոչ միայն ռազմական գործողությունների («Եփրատի վահան», «Ձիթենու ճյուղ» գործողությունները, Իդլիբում զորքերի և զինտեխնիայի կուտակում) և սիրիական տարածքների օկուպացիայի, այլև դիվանագիտական տարբեր նախաձեռնությունների և բանակցային սեղանի շուրջ տարբեր «խաղաքարտերի» օգտագործման միջոցով: Թուրքիան այս բոլոր ջանքերը գործադրում է, որպեսզի Սիրիայում ազդեցության գոտիների վերջնական տարանջատման և վերջնական քաղաքական լուծման ժամանակ հնարավորինս շատ միջոցներ ունենա մյուս խաղացողներից զիջումներ կորզելու և փաստացիորեն Սիրիայի «մանդատը» ստանձնելու համար:
Թուրքագետ Սոնա Սուքիասյան