Այսօր ՀՀ ռազմավարությունը պետք է լինի ո՛չ հարձակողական, ո՛չ էլ հանձնվողական, այլ ինքնապաշտպանական. Արմեն Այվազյան
ОбществоՊատմաբան, քաղաքագիտության դոկտոր Արմեն Այվազյանն այսպես է համառոտագրել իր ելույթի թեզերը.
• Նախ, պետք է հստակ գիտակցել, որ Հայաստանի, ներառյալ Արցախի ու հայ ժողովրդի դեմ իրականացվել է հերթական ցեղասպանական ակտը, որի արդյունքում հայրենազրկվել ու փախստական են դարձել տասնյակ հազարավոր հայեր, նախկին ԼՂԻՄ-ի Հադրութի շրջանն ամբողջությամբ, Շուշի քաղաքը և հարող մի քանի գյուղեր։ Այս պահով կապիտուլյացիայի ենթարկելուց հետո այժմ ադրբեջանական, թուրքական և ռուսաստանյան բարձրաստիճան պաշտոնական անձինք անընդհատ կրկնում են, որ Ղարաբաղյան հակամարտությունն անցել է պատմության գիրկը, մնացել է անցյալում։ Իրականությունն այլ է, ոչ միայն այդ հակամարտությունը չի լուծվել կամ լուծվել է հայերի մասնակի էթնիկ զտումներով, այլև անմիջական վտանգի տակ է հայտնվել բուն ՀՀ-ն։
• Կապիտուլյացիան և խաղաղությունը շատ տարբեր հասկացություններ են։
Եվրոպական պատմական փորձը մեր տարածաշրջանում ու հատկապես Հայկական հարցի շրջանակներում չի աշխատում։ Մասնավորաբար, որպես օրինակ բերվում է Գերմանիայի կապիտուլյացիան և դրան հետևած զարգացումը։ Սակայն Գերմանիային երկու համաշխարհային պատերազմներում պարտության մատնած ուժերը նպատակ չունեին բնաջնջել գերմանական ազգն ու ոչնչացնել գերմանական պետականությունը։ Իսկ Հայաստանի թշնամիներն այդպիսի նպատակ ունեն։ Հետևաբար, մեր կապիտուլյացիայից հետո «խաղաղությունը» ևս երևութական է լինելու։ Հայաստանին զարգանալու և ուժեղանալու հնարավորություն չի տրվելու՝ բոլոր հետևանքներով հանդերձ։ Կապիտուլյացիան մեզ համար ոչ թե գործնապաշտ (պրագմատիկ), այլ երևութական, գետնից կտրված մոտեցում է։
• Երեկվա բանակցություններն անդրադարձել են նոյեմբերի 9-ի հայտարարության միայն մեկ՝ 9-րդ կետին՝ «տարածաշրջանում բոլոր տնտեսական և տրանսպորտային կապերն ապաշրջափակելու» հարցին։ Այնինչ այդ կետը, որն առաջնահերթ է դիտվում Թուրքիայի, Ադրբեջանի և Ռուսաստանի համար, պետք է լուծվեր ոչ թե սկզբում, այլ ամենավերջում՝ անվտանգության և փոխադարձ վստահության միջազգային ամուր մեխանիզմների ապահովելուց հետո։ Իսկ հիմա այն լուծվում է Հայաստանի անվտանգության հաշվին ու նրան հերթական ագրեսիայի ենթարկելու սպառնալիքների հաշվին։
• Նոյեմբերի 9-ից հետո այսպես կոչված տարածաշրջանային կայունության ու զարգացման ծրագրերը կառուցվում են Հայաստանի Հանրապետության և Արցախի անվտանգության մակարդակի գրեթե զրոյացման պայմաններում, քանի որ կործանված են հայկական կողմի անվտանգության համակարգի հիմնական բաղադրիչները։ Մասնավորապես՝
• ջախջախված են Հայաստանի և Արցախի ռազմական անվտանգության ՍԵՓԱԿԱՆ երաշխիքները, որոնք բաղկացած էին (a) հզոր բանակից և (b) այն պաշտպանական խորությունից, որն ապահովվել էր 1990-ական թթ. մեր ազատագրած հայրենի տարածքի հաշվին։
• Ջախջախված է տնտեսությունը։
• Ջախջախված է Հայաստանի ժողովրդագրական անվտանգությունը։ Կասեցված է հայահավաքի՝ հայրենադարձության վերջին տարիներին տարերայնորեն աստիճանաբար թափ հավաքող ծրագիրը։ Սպասվում է ծնելիության անկում։
• ՀՀ ու նրա թշնամիների՝ Թուրքիայի ու Ադրբեջանի միջև վստահության և անվտանգության մեխանիզմներ կառուցելու փոխարեն, ընթացիկ բանակցություններում ՀՀ անվտանգության շահերն ամբողջությամբ անտեսված են ու շրջանցված։
• Մինչդեռ հայկական կողմի բանակցելու օրակարգն անգամ կապիտուլյացիայից հետո պարտավոր էր ներառել հետևյալ հարցերը.
1) Առնվազն 2020 թ. նոյեմերի 9-ի եռակողմ հայտարարության կատարում, այդ թվում՝
1.1. 8-րդ կետով նախատեսված Ռազմագերիների անհապաղ ազատում և վերադարձ հայրենիք։
(8. Производится обмен военнопленными, заложниками и другими удерживаемыми лицами и телами погибших 8. Կատարվում է ռազմագերիների, պատանդների և այլ պահվող (ձերբակալված) անձանց ու զոհվածների դիակների փոխանակում).
1.2. Լաչինի միջանցքի 5 կմ հատվածում ադրբեջանական զորքի բացակայություն
(Лачинский коридор (шириной 5 км), который будет обеспечивать связь Нагорного Карабаха с Арменией и при этом не будет затрагивать г.Шушу, остаётся под контролем миротворческого контингента Российской Федерации. Լաչինի շրջանը՝ պահպանելով Լաչինի միջանցքը (5 կմ լայնությամբ), որը կապահովի Լեռնային Ղարաբաղի կապը Հայաստանի հետ և միևնույն ժամանակ չի շոշափի Շուշին, կմնա Ռուսաստանի Դաշնության խաղաղապահ զորակազմի վերահսկողության տակ։) Այնինչ ադրբեջանական զորքը կանգնում է ճանապարհից մի քանի մետր հեռավորության վրա։
1.3. Հայտարարության 1-ին կետում նախատեսված էր, որ «Ադրբեջանի Հանրապետությունը և Հայաստանի Հանրապետությունը կանգ են առնում իրենց զբաղեցրած դիրքերի վրա»
(1. Объявляется о полном прекращении огня и всех военных действий в зоне нагорнокарабахского конфликта с 00 часов 00 минут по московскому времени 10 ноября 2020 года. Азербайджанская Республика и Республика Армения, далее именуемые Сторонами, останавливаются на занимаемых ими позициях)։
Իրականում, նոյեմբերի 9-ից հետո Ադրբեջանական կողմը ձեռնարկել է հարձակողական գործողություններ, որոնց արդյունքում զավթել Խծաբերդ և Հին Թաղեր գյուղերը և նրանց հարող ընդարձակ տարածքը (ներառյալ ռազմավարական նշանակություն ունեցող Դիզափայտ լեռը), ինչպես նաև գերեվարել մոտ տասնյակ հայ զինվորներ ու քաղաքացիական անձինք։
2) Արցախի կարգավիճակի հարցը։
3) ՀՀ սահմանամերձ շրջանների անվտանգության հարցը։ ՀՀ ներքին հաղորդակցության գլխավոր մայրուղիներից ադրբեջանական ոչ միայն զորքի, այլև ադրբեջանական սահմանի որոշակի հեռավորություն՝ առնվազն մինչև երկու երկրների միջև վերջնական բարիդրացիական հարաբերությունների կարգավորումը։ Այնինչ մենք տեսնում ենք, որ ադրբեջանցի զինվորականները կանգնում են ՀՀ ճանապարհներին և նույնիսկ «Բարի գալուստ Ադրբեջան» մեծ վահանակներ կառուցում։
4) Ադրբեջանի և Թուրքիայի կողմից ՀՀ-ին, Արցախին և հայ ժողովրդին ամբողջական ցեղասպանության ենթարկելու ուղղակի և անուղղակի սպառնալիքների անհապաղ դադարեցում։
5) Ադրբեջանի, Թուրքիայի և ահաբեկիչների դաշինքի կողմից իրականացված ռազմական հանցագործությունների պատժի հարցը։
• Այս կետերի շրջանցումը վտանգավոր է, իսկ 2020 թ. նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարություն-համաձայնագրի 9-րդ կետի առանձին առաջ մղումն ընդամենն ամրապնդում է ադրբեջանա-թուրքական զավթումների հետևանքները։
• Կապիտուլյացիա ստորագրելու փոխարեն պետք էր ընդամենը ճշմարտությունն ասել ռազմաճակատում տիրող իրավիճակի մասին, ժողովրդին ոտքի հանել, փոխարինել անգրագետ գեներալներին գրագետներով, դրսից հրավիրել ռազմական խորհրդատուներ ու, ամենակարևորը, կռվել մինչև վերջին հնարավորությունը՝ անկախ նրանից, թե Շուշին կամ Ստեփանակերտը ընկնում են թե ոչ։ Անկախ նրանից, թե որքան զոհեր ունենք։ Այդ դեպքում, ի դեպ, Շուշին էլ չէր ընկնի կամ շատ արագ հետ կգրավվեր, ինչպես և մեկ անգամ արդեն գրավվել էր։ Այդ դեպքում Հայաստանն էլ որպես (կիս)անկախ պետություն վերապրելու հնարավորություն կունենար։ Սյունիքն էլ չէր դառնա ծայրաստիճան խոցելի թիրախ։ Երևանի կեսն էլ եթե ռմբակոծվեր ու ավերակ դառնար, պետք էր շարունակել կռիվը։ Սա եթե չհասկացանք, երբեք էլ չենք հաղթի։
• ԱՅՍՕՐ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՌԱԶՄԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՊԵՏՔ Է ԼԻՆԻ Ո՛Չ ՀԱՐՁԱԿՈՂԱԿԱՆ, Ո՛Չ ԷԼ ՀԱՆՁՆՎՈՂԱԿԱՆ, ԱՅԼ ԻՆՔՆԱՊԱՇՏՊԱՆԱԿԱՆ
• ԱՆՀՐԱԺԵՇՏ Է ԳՈՅԱՑՆԵԼ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՍԵՓԱԿԱՆ ԵՐԱՇԽԻՔՆԵՐ: