«Մոտենում ենք այն հանգրվանին, որ տնտեսությունն այս դրական միջավայրից ձեռնունայն է դուրս գալու». «Փաստ»

«Փաստ» օրաթերթը գրում է.

Հայաստանի իշխանությունները հետևողականորեն գնում են հարկադրույքների ավելացման, նոր հարկերի սահմանման ճանապարհով, որն ավելացնում է քաղաքացու սոցիալական բեռը: «Հայացք» վերլուծական կենտրոնի փորձագետ Լիլիա Ամիրխանյանը նշում է՝ հարկահավաքման ֆունկցիան պետության գործառույթն է:

«Օրինակելի պարագայում հավաքագրված հարկերը, որոնք պետք է ուղղվեն պետական բյուջե, ենթադրվում է, որ հետադարձ կապով վերադառնալու են դեպի հանրություն: Չեմ կարծում, որ կգտնվի խելամիտ մեկը, ով կասի՝ պետությունը պետք է հարկ չհավաքի, իհարկե, եթե հարկն արդարացված է: Բայց կա հարկային վարչարարության խտության խնդիրը, այսինքն՝ ինչ ժամանակաշրջանում, որքան արագ ու խիտ են իրականացվում այդ գործընթացները: Այս համատեքստում հարկի հավաքման գործառույթի, իրավունքի, հնարավորության կողքին պետությունն ունի նաև սոցիալական պարտականություններ և պարտավորություններ քաղաքացու հանդեպ:

Երբ համատեղում ենք այս երկու գործոնները՝ դիտարկելով նաև սոցիալական իրավիճակը, առաջանում է պարզ հարցադրում՝ արդյո՞ք բնակչության համար սոցիալական իրավիճակն այդ նույն պետության կողմից իրականացվող քաղաքականության արդյունքում հասցվել է այն մակարդակին, որն այդ գործողություններն այս խտությամբ և արագությամբ ընդունելի են կամ ժամանակավրեպ չեն: Այսինքն, կոնկրետ իրավիճակով ու կոնկրետ խնդրից ելնելով՝ կարող ենք գնահատական տալ: Այս խտությունը և արագությունը տպավորություն են ստեղծում կամ առնվազն տալիս են իրավունք ենթադրելու, որ կա որոշակի շտապողականություն պետական բյուջեն հարկային եկամուտներով որոշակիորեն ապահովագրելու: Դա ևս նորմալ և տրամաբանված գործընթաց է, բայց այս պարագայում առաջանում է մեկ այլ հարց՝ անընդհատ բարձրաձայնվող այս աճերը, պնդումները, որ մեր տնտեսությունը լավ վիճակում է, առավել քան երբևէ, որ գումարի խնդիր չունենք, առավել քան երբևէ, ո՞ւր են:

Միջին վիճակագրական քաղաքացին այս՝ երբեմն իրար հակասող գործընթացներից ի՞նչ եզրահանգման գա: Իրականության մեջ ակնհայտ է՝ շատ դրական է, որ կան տնտեսական բարձր ցուցանիշներ, բայց այս դրական միջավայրը պահպանվել է ոչ թե իրականացվող տնտեսական քաղաքականության արդյունքում, ոչ թե ի հաշիվ տնտեսական հզորությունների և կարողությունների ավելացման, այլ առավելապես արտաքին գործոնների ազդեցության հետևանքով, այդ թվում՝ նաև քիչ կառավարվող, եթե չասենք՝ ամբողջությամբ անկառավարելի: Մեզանից անկախ գործոնների արդյունքում է ստեղծվել, և շատ մեծ է ռիսկը, որ այդ գործոնների չեղարկման պարագայում տնտեսության գրանցած եկամուտների գեներացիան, այս աճերը և բոլոր դրական տեղաշարժերը կարող են շատ արագ չեզոքանալ, այդ թվում՝ խնդիրների առաջ կանգնեցնելով պետական բյուջեն իր եկամուտների մասով և հարակից հարցերը»,-«Փաստի» հետ զրույցում ասում է Ամիրխանյանը:

Ընդգծում է՝ որևէ նորմալ իրավիճակում քաղաքացու մոտ չի կարող հարցադրում առաջանալ իր կողմից վճարված հարկերի մասով, եթե ակնհայտ և տեսանելի լինի, որ այդ վճարումներից վերադարձով առավել օգտվում է քաղաքացին:

«Կարծում ենք, որ այսօր որոշակի անվստահություն է, և այդ մասով դրական ակնկալիքները բավարար մակարդակում չեն, որ հարկահավաքման այս ողջ գործընթացի նկատմամբ երբեմն օբյեկտիվ ընդվզումներ չառաջանան: Մեկ նկատառում ևս. մասնավոր դեպքերի պարագայում նաև իրականացման ձևի խնդիր ունենք: Խնդիրն այն չէ, որ հարկը պետք է հավաքել, և դրանով հարցը լուծված է: Օրինակ՝ եկամուտը մեր օրենսգրքով, բնականաբար, ենթակա է հարկման: Բայց ինչպե՞ս է իրականացվում այդ ամենը, հանրությունը բավարար և պատշաճ մակարդակո՞վ է ծանուցվում կամ տեղեկացվում, տրվո՞ւմ է ժամանակ և այլն: Խնդիրը միայն հարկվել-չհարկվելու տիրույթում չէ»,-նշում է մեր զրուցակիցը:

Արդեն իսկ խոսվում է տարբեր ոլորտներում առկա խնդիրների մասին: Փորձագետը հարցին անդրադառնում է բանաձևի տարբերակով՝ ունենք տնտեսական աճ և տնտեսական աճի կառուցվածք: «Ե՛վ 2022 թ.-ին, և՛ 2023 թ.-ին մեր տնտեսական աճի կառուցվածքում երեք հիմնական ուղղություններն ու ոլորտներն են ապահովել ընդհանուր տնտեսական զարգացումները, խոսքը շինարարության, առևտրի և ծառայությունների ոլորտների մասին է: Սրանք այն լոկոմոտիվ ուղղություններն են, որոնք մեր տնտեսության համախառն ցուցանիշները բարձրացրել են վեր: 2023 թ.-ը ամրապնդեց ու վերահաստատեց 2022 թ.-ի միտումները: Երբ քո տնտեսական աճի կառուցվածքում այնպիսի ուղղություններ են, որոնք առավելապես արտաքին գործոնների ազդեցության ներքո են աճել, և այդ միտումը շարունակվում է, դա նշանակում է, որ տնտեսական կառուցվածքի որոշակի վատթարացման միտման հետ գործ ունենք: Այդ աճերին զուգահեռ մեր երկու հիմնական ուղղությունները՝ գյուղատնտեսության և արդյունաբերության ոլորտները, առնվազն խնդրահարույց են:

Հիմնական ուղղություններում, որոնք տնտեսության համար ապահովում են տեղական, այդ թվում՝ արտահանելի արտադրություն, աշխատատեղեր, 2023 թ.-ի տվյալներով առավելապես անկումային միտումներ են արձանագրել: Սա մտահոգիչ է, որովհետև, երբ թուլանան արտաքին գործոնների ազդեցությունները, տնտեսությունը վերադառնալու է և շարունակելու է հենվել իր հիմնական ուղղությունների վրա, իսկ դրանք գուցե վերջին երկու տարվա աճերի էյֆորիայից ելնելով՝ ուշադրությունից առավել դուրս են մնացել, բայց այդ ուղղությունները հիմա խնդիրների առաջ են: Դրանք կարողանալո՞ւ են տնտեսության համար ստեղծել այնպիսի ներուժ, որ այդ ազդեցությունների թուլացումը շատ մեծ ցնցում չդառնա մեր տնտեսության համար: Այդ ազդեցությունները թուլանում են. օրինակ՝ առաջատար ուղղություններից շինարարության ոլորտում արդեն իսկ տեսնում ենք անկումային միտումներ: Բնական և կանխատեսելի է, որ այդ ազդեցությունները թուլանում են: Մոտենում ենք այն հանգրվանին, որ տնտեսությունն այս դրական միջավայրից ձեռնունայն է դուրս գալու»,-ասում է Ամիրխանյանը:

2018 թ.-ից հետո Հայաստանի արտաքին պետական պարտքը կրկնապատկվել է: Արդյոք ներգրավված միջոցները ծառայո՞ւմ են իրենց նպատակին: Փորձագետն ընդգծում է՝ պետական պարտքի ներգրավումն էլ հարկային վարչարարության նմանությամբ պետության կողմից իրականացվող ընկալելի գործառույթ է: «Պետական պարտքը պետք է ներգրավվի, բայց խնդիրը պետական պարտքի կառավարման և կառավարելիության մեջ է: Միջոցները տեղին են ծախսվում դիտարկմամբ շոշափում ենք կառավարելիության խնդիրը, այսինքն՝ որքանո՞վ են դրանք ուղղվում դեպի այն ոլորտները, որոնք հավել յալ աճեր կստեղծեն՝ երաշխավորելով հետագայում այդ պարտավորությունների սպասարկումը և կատարումը: Եթե ունենայինք բավարար արդյունավետության մակարդակ, մեզ համար ռազմավարական նշանակության ոլորտներում կունենայինք կապիտալ ներդրումների բավարար մակարդակ և չէինք ունենա անկումային գյուղատնտեսություն: Սա ուղղակի ոլորտ չէ, որտեղ անկում է գրանցվել, սա առաջին հերթին մեր պարենային անվտանգության և ինքնաբավության, ինչպես նաև մեր զբաղվածության բավականին զգալի մասի խնդիրը լուծող ոլորտն է:

Վերջին տարիներին նաև կապիտալ ծախսերի խրոնիկ թերակատարումների հետ գործ ունենք, ինչը հատվում է կառավարման հետ: Կառավարելիության խնդիրը պետական պարտք-ՀՆԱ շեմի հարաբերակցությունն է: 2021 թ.-ին ունեցանք կարմիր գծի վտանգավոր շեմի հատում, երբ պետական պարտք-ՀՆԱ հարաբերակցությունը գերազանցեց 60 տոկոսը, որը միջազգայնորեն սահմանված շեմ է: Հիմա նվազել է այդ շեմը, բայց այստեղ շատ կարևոր ազդեցություն ունեցավ դրամի արժևորման հանգամանքը, որովհետև պետական պարտք-ՀՆԱ հարաբերակցության մեջ դոլարային արտահայտությամբ մեր պետական պարտքի ցուցանիշն ավելի ցածր է լինում 20 և ավելի տոկոս դրամի արժևորման պարագայում: Ասել, որ եթե չլիներ արժևորումը, կրկին կլինեինք այդ վտանգավոր շեմին, ճիշտ չի լինի, բայց մեր այսօրվա նվազած մակարդակում էական ազդեցություն ունեցել է նաև դա:

Կառավարման հետ կապված նաև սպասարկման խնդիրները պետք է դիտարկենք: Այս տարվանից մինչև 2032 թ.-ը պետական պարտքի տոկոսավճարների և մարումների մասով, ընդհանուր առմամբ, սպասարկման մասով բավականին մեծ բյուջետային պարտավորություններ ունենք՝ 2024 թ.-ին՝ 1,6 միլիարդ դոլարի չափով, հետո՝ 1,8 միլիարդի, և այդպես շարունակ: Սպասարկման կարողությունները հատվում են տնտեսության իրավիճակի հետ: Արդյոք արտաքին ազդեցությունները կպահպանվե՞ն այնքան և դրանով իսկ կապահովե՞ն եկամուտների գեներացիան այն մակարդակում, որ կարողանանք այդ սպասարկումներն անխափան իրականացնել: Եթե այս հարցն առաջանում է, դա ինքնին խոսում է ռիսկի մասին: Եվ արդյո՞ք չենք շարունակի այն շղթան, երբ նոր պարտքը ներգրավվում է հին պարտքը մարելու նպատակով: Հիմա այդ շրջապտույտի մեջ ենք: Երբ ունես կառավարման և կառավարելիության խնդիրներ, մեծանում է ռիսկը, որ յուրաքանչյուր նոր ներգրավված պարտավորության դեպքում խոսքը շատ ավելի թանկ փողերի մասին է»,-հավելում է «Հայացք» վերլուծական կենտրոնի փորձագետը:

Իսկ զրույցի վերջում համակարգային կոռուպցիայի, դրա դեմ պայքարի վերաբերյալ իշխանությունների բարձրագոչ հայտարարությունների մասին և ոչ միայն: «Պետական պարտքի ներգրավման ողջ գործընթացում հաճախ օբյեկտիվորեն բարձրացնում են խնդիրը, թե ովքեր են պետական պարտքը կրկնապատկել այս տարիների ընթացքում: Դրանք մարդիկ են, որոնք ժամանակին ընդդիմության դիրքերից յուրաքանչյուր նոր պարտքի ներգրավմանը դեմ էին հանդես գալիս հանրային բոլոր հնարավոր ձևերով: Այդ թվում՝ նշում էին, որ նոր պարտք ներգրավելն իրենց համար ընդունելի չէ, որովհետև կա կոռուպցիա, և այդ միջոցները գնում են ինչ-որ մեկի կամ մի քանի հոգու գրպանները: Այս համատեքստում հարց է առաջանում՝ ունե՞նք կոռուպցիայի հաղթահարված այնպիսի մակարդակ, որ պետական պարտքի ներգրավման հարցն այդ համատեքստում դիտարկելու իրավունք չունենանք:

Անդրադառնալով հարցին՝ կոռուպցիա կա՞, թե՞ ոչ: Ի՞նչն է իմ պատկերացմամբ կոռուպցիայի ամենամեծ խնդիրը: Դա երևույթն է, երբ միջոցներն անարդարացիորեն ուղղվում են ոչ այնտեղ, որտեղ պետք է ուղղվեն: Հանրության համար սոցիալական անհավասարության, անարդարության զգացողությունն է, եթե գնահատելու լինենք երևույթը: Այս նույն համատեքստում ոչ հիմնավոր արդարացումներով անհարկի կատարված ծախսերը, վերջին հինգ տարվա ընթացքում քիչ չեն եղել ինչ-որ իրավիճակից ելնելով կոնկրետ ոլորտի աշխատողների համար արված պարգևավճարները, օրինակ՝ ներքաղաքական ինչ-որ սրացումների ժամանակ ոստիկանական պարգևավճարները և այլն:

Իհարկե, տպավորություն չստեղծվի, որ մեր այդ սեգմենտի քաղաքացիների համար տրված պարգևավճարները որպես խնդիր ենք դիտարկում, խոսում ենք երևույթի մասին, մեկ անձից կատարվող գնումները և այլն: Սրանց չենք կարող կոռուպցիա ասել, որովհետև մեկի անունը աշխատավարձ է, մյուսինը՝ պետական գնում և այլն: Բայց երևույթի տեսանկյունից այս պարագայում ո՞րն է տարբերությունը, եթե այդ կատարված ծախսումների, իրականացրած գործողությունների հիմնավորման մեջ չկան համարժեք, բավարար հիմքերը: Որպես հանրային բարիք ստացող քաղաքացի՝ որտե՞ղ եմ տեսնում այդ հանրային բարիքը, որի համար հանրային ծառայողին տվել են պարգևավճարը»,-եզրափակում է Լիլիա Ամիրխանյանը:

ԼՈՒՍԻՆԵ ԱՌԱՔԵԼՅԱՆ

Այս թեմայով «Իրավիճակը հնարավոր է փոխել, եթե լինի իշխանափոխություն». «Փաստ» Ո՞ւր են ներքաշում Հայաստանը. «Փաստ» Բռնատիրությունը՝ «փրկօղա՞կ». ժողովրդավարություն գոռալով՝ բացարձակ հակառակն են անում. «Փաստ» «Ճնշումներն ահագնանալու են, նրանք լավ են պատկերացնում, թե ինչ հանցանքներ են իրականացնում հայ ժողովրդի դեմ». «Փաստ» Իշխանություններն անցել են իրենց սիրելի «մուտիտին». «Փաստ» Աջակցություն գյուղատնտեսական նշանակության հողերի միավորմանը. պետությունը կփոխհատուցի ձեռք բերվող և միավորվող հողերի կադաստրային արժեքի 30 տոկոսը. «Փաստ» Կեղծ բարեպաշտների ժամանակն ու... «ամնեզիան». «Փաստ» Առանց կարմիր գծերի. լրագրողներին էլ «բաժին հասավ». «Փաստ» Ռեժիմի բոլոր գործիքները «խոդ է տվել». «Փաստ» Ի՞նչ եղավ «Ազգային հպարտության հանրային տրիբունալի» հարցը. Արշակ Կարապետյանը հետևողական կլինի՞. «Փաստ»